In de 19de eeuw kreeg de populariteit van bordspellen een stevige boost. Het aanbod, dat voorheen beperkt bleef tot enkele variaties op Ganzenbord, het loterijspel en floskaartjes, kende een enorme uitbreiding.
De nieuwe druktechnieken die tijdens de Industriële Revolutie ingeburgerd raakten, speelden hierin zeker een rol. Tot 1840 werden bordspellen door kleine lokale drukkerijtjes in kleine oplagen gedrukt met een houten en later een ijzeren handpers. Tijdens de Industriële Revolutie zorgde de machinale pers voor grotere oplagen. Die gingen soms tot wel enkele duizenden exemplaren per spel. De kleine drukkerijtjes verdwenen en werden vervangen door echte drukfabrieken. Ook de illustraties evolueerden mee en zo werd er vaak - maar niet altijd - via lithografie (=steendruk) gedrukt. Tot de opkomst van de kleurendruk in 1860 gebeurde het inkleuren nog met de hand. Het papier kon niet achterblijven: Het handgeschepte lompenpapier maakte plaats voor machinaal vervaardigd papier op basis van houtsnipper. Zo werd het Luxuspapier de standaard.
Op het vlak van inhoud had ook de opkomst van het ‘modern’ onderwijs met nieuwe vakken als ‘aardrijkskunde’ en ‘kennis van de natuur’ een invloed op de invulling van de bordspellen: Ze kregen een sterkere educatieve en pedagogische waarde.
Deze e-tentoonstelling zet enkele spellen in de kijker die deze grote veranderingen in de 19de eeuw illustreren. Zin in nog een spelletje in aanloop naar Sinterklaas? Je kunt de volledige spellencollectie bekijken via www.erfgoedinzicht.be/vivesspellenarchief.
Arlequinspel
Het Arlequinspel- ook bekend als ZEVENZAK- is een geluksspel met twee dobbelstenen voor een onbeperkt aantal deelnemers. Elke speler heeft aan het begin van het spel evenveel geldstukken. Afhankelijk van de plaats op het bord, aangegeven door het geworpen aantal ogen, waar al of niet een geldstuk ligt moet worden betaald of wordt een geldstuk ontvangen.
In het midden staat een harlekijn die wordt afgebeeld als boef. Dit is een figuur uit de populaire Commedia dell’arte die al sinds de zeventiende eeuw werd afgebeeld op kaartspelen.
Het oudste Arlequinspel is een houtgravure van de firma Brepols te Turnhout. Dit Nieuw Arlequinspel/ le nouveau Jeu d’Arlequin werd iets later – in 1875 – door dezelfde firma volgens de nieuwste druktechnieken gedrukt. Het kreeg het nummer 52 (N.52 – in het midden bovenaan vermeld).
De spelregels worden in het Nederlands en het Frans vermeld.
1/6
Groot Eiffeltoren Spel
Opgedragen aan de Nederlandsche Jeugd
Dit spel is een imitatie van het klassieke ganzenbord met afwijkende spelregels. Het spel werd gedrukt door uitgeverij J. Vlieger in 1889 naar aanleiding van de wereldtentoonstelling te Parijs.
De wereldtentoonstelling stond voor vooruitgang. Dit spel wilde die vooruitgang weergeven door gebruik te maken van Luxepapier.
Het is een reclamespel voor Blooker cacao. In het spel maak je kennis met verschillende facetten van het bedrijf, zoals de stoomfabriek op nr. 19. De achterzijde toont een litho-tekening van de Eiffeltoren op schaal 1/536 met uitvoerige uitleg over de bouw en de wereldtentoonstelling
2/6
Nieuw Stoombootspel
Het Nieuw Stoombootspel is een geluksspel dat gespeeld wordt met 2 dobbelstenen en 12 genummerde kaarten. Het aantal geworpen ogen bepaalt in welke kajuit de deelnemer terechtkomt. Deelnemers betalen zowel voor het vervoer van hun vracht als bij elk nummer met een afbeelding. Alleen bij het plaatje met de bel krijgt men geld uit de pot. Wie het eerst op nr. 60 komt wint de volledige pot.
De afbeelding is waarschijnlijk het raderstoomschip ‘de Nederlander’, eigendom van de Nederlandse Stoomboot Maatschappij. Het schip vervoerde passagiers en goederen. Het spel werd gedrukt in 1832, enkele jaren nadat de Nederlandse Stoomboot Maatschappij werd opgericht. Ook hier wordt de vooruitgang gepromoot aan de hand van een spel.
3/6
Tramway Spel
De Nationale Maatschappij Van Buurtspoorwegen (afkorting NMVB) werd opgericht in 1884. De NMVB had als taak om tramwegen aan te leggen in die gebieden die niet bereikbaar waren met de trein. De trams werden vaak ‘boerentram’ genoemd omdat ze boeren en boerinnen met hun producten vervoerden naar de markt in de steden.
Dit Tramway Spel is een variant op het Ganzenspel waarbij de ganzen vervangen werden door paardenkoppen. De eerste trams werden namelijk door paarden getrokken.
Het spel heeft echter niet 1 maar 2 speelbanen van 63 vakjes, banen die tegen elkaar in lopen.
Dit spel is in vele uitvoeringen bekend maar deze Vlieger-uitgave is het meest nadien als illustratiemateriaal gebruikt.
Op de tram is een advertentiebord van de firma VAN HOUTEN getekend. Niet zeker is of het spel ook specifiek als een reclame-uiting van deze firma voor het product ”VAN HOUTEN’S CACAO door de firma Vlieger is uitgegeven, want het werd tot na WWII gewoon als bordspel in allerlei uitvoeringen (als vel papier; op linnen; op karton; op hardboard) in hun winkel aan de Amstel verkocht. Het spel werd in 1885 gedrukt door de firma Amand te Amsterdam.
4/6
Prinses Wilhelmina Spel
Een ganzenbordachtig spel met speelvakken van 1 t/m 50, met in het midden een portret de Nederlandse prinses (later koningin) Wilhelmina. In een cirkel eromheen staan allerlei attributen, monumenten en evenementen verbonden met het Oranjehuis afgebeeld.
Het spel werd uitgebracht in 1885 bij uitgeverij H.G. Koster te Amsterdam en gedrukt op luxepapier.
5/6
Het Nieuwe Apenspel
Circusvoorstellingen met honden- en apenspel waren in de tweede helft van de negentiende eeuw erg populair. Dit thema en afbeeldingen van deze voorstellingen vinden we daarom regelmatig terug in prentenboeken en op bordspelen, deze laatste meestal variaties op het ”aloude Ganzenbord” zoals het hier getoonde spel met Apen.
Dit nieuwe apenspel bestaat uit 63 vakjes weergegeven in een cirkel. Het spel wordt gespeeld met een dobbelsteen en pion. Als deelnemer kan je niet blijven staan op een nummer met de afbeelding van een aap. Kom je op zo’n vakje terecht, dan mag je nog eens hetzelfde aantal vakjes, gelijk aan de gegooide ogen, vooruit.
Dit spel is een onderdeel van het spellenboek ‘Wie speelt er mee?’ en werd in 1889 uitgegeven.
6/6
