Er zit meer in een boekje dan je denkt: ja, papier of perkament, vastgenaaid met garen, met een houten plat en daar leer omheen.
Maar ook verrassend veel metaal: het boekbeslag!
Dat boekbeslag bestaat uit allerlei stukken: boekknoppen of doppen die verhinderen dat het leer over de lezenaar schuift, hoekbeslag dat de hoeken verstevigt en boeksloten die het boek mooi dicht drukken. Dat alles heel eenvoudig of mooi versierd, in een koperlegering en soms verzilverd. En tenslotte een ketting met een slotje, om het boek vast te maken aan de lezenaar van bibliotheekkasten. Allemaal om de boeken te beschermen.
Op de site bij het Abdijmuseum Ten Duinen in Koksijde zijn geen Duinenhandschriften gevonden, maar wel veel boekbeslag. Ze getuigen van de ooit imposante abdijbibliotheek...
Krasvrij
Hoe werd ervoor gezorgd dat de kostbare leren banden van boeken van de abdijbibliotheek niet beschadigd werden door het heen en weer schuiven over de lezenaars? Er werden metalen pootjes onder gezet. ‘Doppen’ ofwel ‘boekknoppen’ heet dat in het jargon. En die doppen kunnen heel eenvoudige blokjes zijn of mooi uitgewerkte en versierde kunstvoorwerpjes.
Op de site van de Duinenabdij te Koksijde zijn diverse stukken van dat ‘boekbeslag’ gevonden. Doorheen de gaatjes van de boekknoppen en de leren bekleding werden nageltjes geslagen om de stukken te bevestigen aan het houten bord (het plat).
1/7
Slachtoffer van de Beeldenstorm?
Een van de stukken boekbeslag uit de collectie van het Abdijmuseum Ten Duinen is wel heel apart: er hangt wat hout aan! Dat is niet van de pot… maar van het boek gerukt. En dat doet natuurlijk denken aan de Beeldenstorm. We weten dat de stormers midden augustus 1566 lelijk huisgehouden hebben in de Duinenabdij. De nieuwe abt betreurde van de vele vernielingen vooral de schade aan de unieke abdijbibliotheek. Vele boeken waren ‘gheschonden ende te nieten ghebrocht’, zodat er slechts ‘fragmenten en resteeren’. Geef toe: het is verleidelijk om dit merkwaardige collectiestukje, dat zo duidelijk de sporen van geweld draagt, te linken aan de Beeldenstorm van 1566, niet?
2/7
Collectiebeheer ‘avant la lettre’
‘Besloten wereld, open boeken’ was in 2002 een van de mooiste tentoonstellingen toen Brugge Culturele Hoofdstad van Europa was, met de handschriften van de Duinenabdij in een glansrol. Maar in de middeleeuwse abdijbibliotheek waren die boeken vaak gesloten. Letterlijk zelfs: dichtgeklapt met een boekslotje. Niet als een vorm van censuur (zoals het boek van Plato in Umberto Eco’s De naam van de Roos), want er zit geen echt slot met een grote sleutel op, maar met twee haakslotjes. Zo bleven de boeken goed dicht om hun vorm te bewaren en beestjes of stof buiten te sluiten.
3/7
‘Dunis’: van de Duinenabdij
Allerhande boekslotjes kwamen voor in de bibliotheken, maar de Duinenabdij creëerde een goed herkenbaar type. Op het boekslotje, op de klamp die aan het boek zelf vast hing, werd een uniek kenmerk van de abdij gestempeld: een ovalen cirkel, met daarin het wapen van de abdij en de letters ‘DVNIS’. Zo, daar kon geen twijfel meer over bestaan: dit boek was van de Duinenabdij! Sommige boeken, nu in de Openbare Bibliotheek of in het Grootseminarie van Brugge, hebben nog altijd zo’n boekslot. Bij de opgravingen op de site te Koksijde werden enkele van die boekslotjes opgegraven. In behoorlijke staat trouwens, maar vaak met een afgebroken haakje. Aan welke boeken zouden die ooit vastgehangen hebben?
4/7
Een venster op…
Veel rest er niet van dit stukje metaal. Maar toch voldoende om er, dankzij de gaatjes op een regelmatige afstand, een ‘fenestra’ in te zien. ‘Fenestra’ betekent ‘venster’ en dat is exact wat het is: een venstertje als titelschild op een boek. Stel je de bibliotheek van de Duinenabdij voor: lezenaars met tientallen boeken, netjes op een rij, maar… gesloten, dichtgeklapt. Waar moest je dan alweer de commentaren op bepaalde Bijbelteksten vinden, of waar dat boek over kerkelijk recht? En daar komt zo’n fenestra van pas: een kadertje, netjes vastgenageld op de boekband, met een doorschijnend velletje van verhit en geperst perkament, waarin je een strookje perkament stopte met de titels. Bij de Duinenbibliotheek was dat bevestigd op de achterkant, want de boeken lagen met hun voorkant op de lezenaars.
5/7
Aanraken mag, meenemen niet!
Boeken dienden meestal ter plaatse geraadpleegd te worden, in de abdijbibliotheek. Om te verhinderen dat ze pootjes kregen, werden ze dus vastgemaakt aan de lezenaar of later aan de bibliotheekkasten. Sommige boeken hebben nog zo’n ketting, bevestigd aan het boek met een kettingklamp. Ook vandaag bestaan er zelfs nog enkele kettingbibliotheken.
6/7
Aan de ketting…
Op de site van de Duinenabdij kwamen enkele kettingen en kettingklampen naar boven. Moeilijk te zeggen of de kettingen ooit aan nu verdwenen boeken vasthingen, maar ze lijken perfect op boekenkettingen die nog aan boeken vasthangen. Ze legden de boeken letterlijk aan de ketting: inkijken mocht, meenemen niet!
7/7
